De CERN-deeltjesversneller, het Europese laboratorium voor deeltjesfysica in Genève, heeft het spectaculaire bericht gelanceerd dat neutrino’s sneller gaan dan het licht. Na een reis van 730 km van Zwitserland naar Italië hebben de neutrino een voorsprong genomen van achttien meter op het licht en dat is heel veel als je bedenkt hoe kort de reistijd is. De media sprongen er boven op. Een van het NOS-journaal vertelde dat dit fenomeen tijdreizen dichterbij brengt en de NRC van 23 september 2011 berichtte over de snelheid van neutrino’s: “Deed een voetbal dat, dan zouden we eerst het doelpunt zien en daarna de schop.”
paradox parodie
Het reizen door de tijd kennen we van science-fiction films en verhalen. De meesten van ons kunnen zich nog herinneren hoe Suske en Wiske door de teletijdmachine van professor Barabas terugkeren naar de Middeleeuwen. Daar halen zij Jerommeke op die met hen verder leeft in het heden. In feite zijn al deze films en verhalen een parodie op de wetten van Albert Einstein. Want zijn formules laten zien dat in het bereiken van de lichtsnelheid, de tijd vertraagt en zelfs tot stilstand komt. We herkennen dit ook in de film “Star wars” waarbij ruimteschepen met de lichtsnelheid astronomisch afstanden overbruggen. Het reizen “kost geen tijd”. Dat is natuurlijk fantasie, want ruimteschepen zijn fysiek en daarom kunnen zij niet sneller dan het licht. De natuurkundige en astronoom Ben van Tilborg laat zien dat het Einstein-verbod alleen geldt voor materiële objecten.
De formules van Einstein laten ook zien dat de tijd gaat teruglopen, als je vóórbij de snelheid van het licht komt. Er bestaan natuurkundigen, en dat zijn er niet weinig, die een fysiek reizen door de tijd echt voor mogelijk houden, als de techniek maar voldoende is ontwikkeld. Bestaat tijdreizen of is dat een fantasie?
tijdmachine
Wat gebeurt er als ik niet in theorie maar in werkelijkheid in de teletijdmachine van Barabas stap en ik in het verleden mij zelf tegenkom? Als ik mijn tweede zelf dood, besta ik niet in de toekomst en kan ik niet meer terugreizen om mijn tweede zelf te doden. Mijn tweede zelf zal niet sterven, dús besta ik weer in de toekomst. Deze paradox is een bekend thema in films als “Back to the future” waarbij de regisseur zich in allerlei bochten wringt om deze onmogelijke paradox op te lossen.
De echte oplossing voor deze paradox is natuurlijk dat reizen door de tijd fysiek niet mogelijk is en dat we onze opvatting over de aard van de tijd zelf moeten bijstellen. Waarom ligt dit voor de hand? Volgens de gangbare natuurkunde heeft licht geen massa. De vraag is dan: waarom menen we, dat het licht uit deeltjes (fotonen) bestaat? Een ding heeft toch op zijn minst altijd massa?1 We raken hier het mysterie van de materie; er dient in elk geval zeer zorgvuldig onderscheiden te worden tussen: de fysieke ruimtelijkheid van een elementair deeltje of zijn vormeloze werkzaamheid, zijn massa of massaloosheid, zijn materiële of niet-materiële aard.
We zouden kunnen toegeven dat licht dus geen ‘klassiek’ object is en dat licht niet beweegt zoals een meteoor die door de ruimte vliegt. De lichtsnelheid is een fysieke grens! Dat geld zeker voor neutrino’s die nu veel sneller lijken te gaan dan het licht. Ben van Tilborg heeft al aangegeven dat we (ook) met neutrino’s mogelijk met “niet-materiële deeltjes” te maken hebben. Hoe kunnen we een teruggaan in de tijd volgens de formules van Einstein begrijpen vanuit de antroposofie, als we de avonturen van Suske en Wiske even achter ons laten?
Een teruglopende tijd van toekomst naar verleden?
Rudolf Steiner heeft naast het bestaan van de gewone tijdstroom (die beweegt van verleden naar toekomst), gewezen op een tweede tijdstroom. Deze tweede tijd is omgekeerd aan de eerste, en gaat van de toekomst naar het verleden. Deze opvatting over tijd is een belangrijk fundament in de antroposofie.2
Als antroposoof streef ik er altijd naar om vanuit de gangbare wetenschap een brug te slaan naar antroposofie en een relatie te zoeken tussen het meetbare en het onmeetbare. De metingen van CERN zijn zeker niet overal geaccepteerd. Maar het zou goed kunnen dat de uitkomst van CERN voor het bestaan van deze tweede teruglopende tijdstroom een duidelijk en vooral meetbaar aangrijpingspunt geven. Dit geldt nog meer als we de vier overige supra-luminale snelheden die Ben van Tilborg noemt, hierin meenemen.
tijdgestalte
Hoe kunnen we ons de gewone “tijd” concreet voorstellen zonder de diepte in te gaan? Het meest eenvoudig lijkt mij dat de tijd of een concrete tijdspanne in eerste instantie staat voor de levensduur van iets dat leeft. Ieder organisme leeft in wat ik hier noem een “tijdgestalte”. De tijd maakt het mogelijk dat ook wij mensen kunnen leven op aarde. In zekere zin wordt dat wat een natuurkundige tamelijk abstract de tijd noemt, tot datgene wat voor een bioloog het leven is. In een organisme wordt de tijd ook veel tastbaarder, omdat die zich manifesteert als een ritmische ademhaling en begrensd of ingesloten wordt door geboorte en dood. Maar voor de natuurkundige Vincent Icke is de tijd een onlosmakelijke dimensie van het zogenaamde tijd-ruimte-continuüm, waarmee als een plastische, bijna soort fysieke stof gerekend wordt. Geen gewone materie, maar wel een soort geheimzinnig elastisch spul. Levert CERN nu een alternatief?
het raadsel van het bewustzijn
Volgens Rudolf Steiner is de tijd alleen te begrijpen als we de tijd (en de ruimte) ideëel opvatten. Tijd (en ook leven) is geen ding. Het wordt natuurlijk erg lastig als we ons naast deze gewone tijd ook nog een tweede ongrijpbare tijdstroom voorstellen. Maar we laten dat even voor wat het is.
Het meest opmerkelijke inzicht van Steiner is dat bewustzijn volgens hem ontstaat in het tegen elkaar op golven van deze twee tijdstromen. Bewustzijn is ‘gemaakt’ van tijd. Dit gaat volledig in tegen wat we in de gangbare biologie vinden over het ontstaan van bewustzijn. Veel wetenschappers waaronder de Nederlandse neurobioloog Dick Swaab, zijn van mening dat bewustzijn het product is van onze hersenen net zoals onze nieren hormonen uitscheiden. Swaab bewijst zijn stelling overigens niet, want hij laat geen chemische formules zien die beschrijven hoe bewustzijn kan ontstaan uit een elektro-chemische reactie. In een chemische reactie ontstaat warmte, elektriciteit, een nieuwe stof of het explodeert gewoon. Hoe bewustzijn ontstaat is in de gangbare wetenschap nog steeds niet opgelost.
Ook Rudolf Steiner is het van zijn kant niet gelukt voor het gewone verstand te bewijzen dat bewustzijn ontstaat in de stuwing van twee tijdstromen. Maar is dat vreemd? De tijd bestaat als “ideële substantie” en deze is natuurlijk niet te meten met een fysiek apparaat, net zo goed dat we ook ons bewustzijn niet fysiek kunnen meten. Ons bewustzijn is geen meetbaar ding en toch zal niemand willen beweren dat bewustzijn daarom niet bestaat. Het bestaan van bewustzijn, tijd en leven kunnen we alleen innerlijk “bewijzen”, direct vanuit de beleving, onze ervaring. En we kunnen deze “substanties” alleen waarnemen vanuit het (zuivere) denken.
spookdeeltjes
Neutrino’s zijn niet rechtstreeks waar te nemen. Daarom worden ze ook wel spookdeeltjes genoemd. We kunnen alleen de elementaire deeltjes meten die een rol spelen bij het ontstaan van neutrino’s en die verschijnen bij individuele kernreacties, wanneer neutrino’s weer geabsorbeerd worden. Daarmee tonen we dus indirect het bestaan van ideële krachten aan. Maar wat bewijzen deze immateriële neutrino’s nu waarvan we het fysieke effect wel kunnen meten?
Hebben we hier misschien de eerste bouwstenen gevonden die als brug kunnen dienen tussen de gangbare wetenschap en de antroposofie? De ontdekking van CERN heeft twee kanten. De metingen kunnen er toe leiden dat we tijd gaan zien als ideëel (Of meer precies: de tijd is dan de relatie tussen het wezen en haar verschijningsvorm. De tijd staat dan in tussen geest en lichaam). En dat we naast de gewone tijd ook een tweede tijdstroom in onze natuurwetenschap opnemen. Dat betekent ook dat we de opvatting van Vincent Icke over de tijd als een “fysieke substantie” kunnen loslaten. De vraag in de nieuwe natuurkunde en/of biologie luidt dan: Is bewustzijn een louter product van onze hersenen of hebben we hier te maken met “ideële substanties”? Dat lijkt mij de principiële keuze waar de wetenschap nu voor staat. Want we hebben ten aanzien van de tijd maar twee opties. Enerzijds kunnen mensen gaan geloven in tijdreizen, maar dan zijn we gedwongen ons verstand over boord te gooien.
ideële niet-materiële krachten
Anderzijds kunnen we er ook voor kiezen dat we met twee benen op de grond blijven staan en accepteren dat er in de natuur zoiets bestaat als ideële niet-materiële krachten. Deze ideële wereld kunnen we natuurlijk niet rechtstreeks meten, maar wel de subtiele werking ervan op een materieel object zoals een fysiek meetinstrument. Als wetenschappers ertoe besluiten dat we een ideële wereld nodig hebben om onze fysieke wereld te begrijpen, hebben we pas echt te maken met een revolutie in de natuurkunde. De belangrijkste stap is als wetenschappers besluiten niet alleen met een meetinstrument, maar ook rechtstreeks via het denken, ons bewustzijn te gaan onderzoeken.
1) Lange tijd nam men aan, dat neutrino’s geen massa hebben. Dan mogen ze – net als de massaloze lichtdeeltjes – met de lichtsnelheid reizen. Neutrino’s zijn na 1930 bedacht om bepaalde kernreacties te verklaren en daarbij toch in deeltjes met energiebehoud te kunnen blijven denken. Omdat er in de jaren zeventig onvoldoende neutrino’s gemeten werden om de zon als een kernreactor te verklaren, heeft men een alternatieve theorie opgesteld: dat drie soorten neutrino’s in elkaar omgezet worden. Om dat te kunnen moeten ze wel een uiterst klein beetje massa hebben. Deze kleine massa’s zijn nog niet gemeten, men heeft alleen bovengrenzen kunnen vaststellen. Maar àls ze massa hebben, zouden ze volgens Einstein niet sneller mogen gaan dan het licht. Neutrino’s zijn niet rechtstreeks te meten. Ze zouden dus gemaakt worden bij bepaalde kernreacties. Neutrino’s veroorzaken – voor zover ze niet dwars door de detector vliegen – “bij aankomst” heel specifieke kernreacties, waarbij lichtflitsen (fotonen) optreden, die men wél kan meten. De toekenning van massa aan neutrino’s berust dus op een formeel terugrekenen – een extrapolatie – van de meetbare lichtdeeltjes en kerndeeltjes (mét massa) naar de “onzichtbare” neutrino’s die in hun verschijnen een rol zouden spelen.
2) Steiner noemt de gewone tijd, ‘etherlichaam’; de tweede tijd die daar tegenin gaat, duidt hij aan met ‘astraal lichaam’.
